Обвинението за прометејство
Оние што го обвинуваат Маркс за прометејство или „продуктивизам“ инсистираат дека Маркс бил толку вљубен во способноста на капитализмот да ги зголеми производните сили преку технологијата и да ја неутрализира заканата од оскудица што мислел 1) дека социјализмот, а потоа и комунизмот ќе го остави недопрен капиталистичкиот систем на производство и 2) дека социјализмот и комунизмот нема да имаат потреба да го земаат предвид проблемот на ограничените ресурси. Една типична изјава за ова обвинување доаѓа од Џон П. Кларк:
„Марксовиот прометејски и едиповски ‘човек’ е суштество кое не се чувствува дома во природата, кое не ја гледа земјата како ‘домаќинство’ на екологијата. Наместо тоа, тој е нескротлив дух што мора да ја потчини природата во својата потрага по себеостварувањето… За таквото суштество, силите на природата, без разлика дали во облик на неговата сопствена несовладана внатрешна природа или заканувачките сили на надворешната природа, мора да се потчинат.“[1]
Ова тврдење е втемелено врз низа селективни цитати, а особеностите на изборот што го направи Кларк кажува многу; тој забележува дека Маркс го славел „господарењето“ над природата преку науката:
„Маркс е доста искрен во својот опис на она што преостанува од природата откако ќе се отстранат сите ‘мистични превези’ [митологии што ја објаснуваат природата] – и неговата визија е далеку од еколошка. ‘Природата дури сега станува чист предмет за човекот, чиста ствар на корисноста; таа престанува да биде признавана како моќ за себе; а теориското познание на нејзините самостојни закони и самото се појавува како итрост за таа да им се потчини на човечките потреби, сакало било како предмет на потрошувачката или како средство за производство.’“
Кларк во фуснота тврди дека „е неубедливо и недијалектички да се толкува овој пасус само како негативна критика на капитализмот. Марксовата поента е дека и покрај капиталистичките злоупотреби присутно е вистинско Aufhebung[2], во кое одвојувањето и објективизацијата ќе се зачуваат и развијат во повисоките општествени формации наместо да бидат укинати.“[3] Иако секако е разумно да се сугерира дека Маркс ја ценел науката во однос на „мистичните превези“ на митологијата, да се третира овој пасус како нацрт за „повисоките општествени формации“ се чини целосно неоправдано – особено ако се земе предвид дека Кларк ја изостава реченицата што му претходи на пасусот: „Капиталот го создава буржоаското општество и општото присвојување на природата,“ како и оние што следат по него:
„Капиталот натиска според оваа своја тенденција исто така преку националните граници… Капиталот е деструктивен спрема сето тоа и постојано се револуционизира, уривајќи ги сите пречки што го попречуваат развитокот на производните сили, проширувањето на потребите, разновидноста на производството и експлоатацијата и размената на природните и општествените сили.“[4]
Земајќи го предвид погорниот пасус, кој Кларк сметаше за соодветно да го изостави, исто како и многу други пасуси што ја покажуваат Марксовата загриженост околу осиромашувањето на почвата, загадувањето на водата и другите облици на уништување на животната средина цитирани во оваа статија, не е само „неубедливо и недијалектички“, туку и неискрено да се прави обид да се сведе Марксовиот став кон природата на неговиот опис на нејзиниот третман под капитализмот. Дури и ако останеме во рамките на изборот на Кларк, тешко е да се види било што славеничко во Марксовата изјава дека „теориското познание на самостојните закони [на природата] и самото се појавува како итрост за таа да им се потчини на човечките потреби.“ За мене, ова сугерира, спротивно на тоа, далеку попрогресивна цел: познанието на „самостојните закони“ на природата – кое повеќе не е итрост – води кон ослободување наместо кон потчинување. Односно, така науката би изгледала ако не беше манипулирана во интересот на капиталот.
Толкувањето на Кларк се чини дека произлегува од неговото мешање на Марксовите идеи со искривувањата на марксизмот што го придружуваа подемот на Сталин и поразот на Руската револуција, пропуст што станува очигледен во следниот пасус:
„Повеќето марксисти [не успеваат] да го адресираат прашањето на продукционистичката идеологија. Секој политички режим што се легитимира себеси врз основа на исполнувањето на ‘човечките потреби’ преку ‘развиток на производните сили’ има енормен потстрек да ги проширува и да ги манипулира материјалните консумеристички потреби како средства за општествена контрола.[5] Нема причина да се мисли дека системот на централизиран државен социјализам (или државен капитализам, кој, фактички, е она што го застапува ортодоксниот марксизам) ќе ги задоволи ‘вистинските’ потреби наместо да создава вештачки потреби,[6] или дека ќе ја разреши противречноста помеѓу индустрискиот и технолошкиот систем и ‘системот на природата.’“[7]
Ако Маркс беше денес жив, концепцијата на Кларк за „ортодоксниот марксизам“ што се „застапува“ за „државен капитализам“ веројатно ќе го натераше да ја повтори својата позната изјава: „Она што е сигурно е дека јас не сум марксист.“[8] Далеку од државниот капитализам, Маркс се застапуваше за општество во кое „здружените производители“ – мнозинството од општеството – доброволно и демократски ќе одлучуваат за насоката на економијата во интерес на човечките потреби наместо на профитот, со бездржавноста како крајна цел. Сталиновата антимарксистичка концепција на „социјализам во една земја“, консеквентната брза индустријализација на Советскиот Сојуз, еколошката деструкција која беше извршена во децениите државно-капиталистички натпревар со САД,[9] немаат ништо со Марксовата визија за прогресивната иднина на човештвото. Како што аргументира Крис Вилијамс, во таканаречените социјалистички општества во светот:
„Интересите на владејачката советска елита станаа поврзани со интересите на државата во економски и воен натпревар со Западот… Со други зборови, истите фактори што го придвижуваат капиталистичкото производство – потребата од конкурирање и потиснување на конкуренцијата – владееја во рамките на овие режими. Произлегувајќи директно од ова дојде потребата на секоја од овие еднопартиски држави постојано да ја подигаат продуктивноста и да раскрстуваат со сите еколошки, демократски и работнички заложби во манијакалниот стремеж за економско и технолошко парирање на западните сили. Остриот недостиг на моќ на работничката класа во ‘социјалистичките’ земји, а не нивната непопречувана слобода, беше она што ги создаде условите за екстремниот еколошки вандализам што го имаше таму. Како што коментирал Сталин, она што на Западот му требаа сто години да го постигне, Советскиот Сојуз ќе го постигне за десет.“[10]
Критиката на Маркс од страна на Кларк покажува зошто е важно човек самиот да го прочита Маркс. Една причина за ова е специфичната природа на Марксовата перспектива – не само или дури не првенствено неговата перспектива како исклучителен човек, туку исто така и особено ерата во која тој пишувал: совршена бура од интелектуален вриеж, релативна свежина на преминот од феудализам кон капитализам и честотата на постојаните револуционерни бунтови. Таквите критики исто така посочуваат на потребата поблиску да се испитаат перспективите на оние што се обидуваат да го толкуваат Маркс.[11] Сите можеме селективно да го цитираме Маркс до недоглед, при што Кларк, Ендрју Меклафлин, Вејд Сикорски и други ќе инсистираат дека тежиштето на Марксовото дело натежнува кон обезвреднување на природата, додека Фостер, Баркет, Вилијамс и други, вклучувајќи ме и мене, ќе инсистираат дека тоа е потполно неточно.
Она што е важно е дека Маркс нуди објаснување и решение за еколошката криза: капитализмот навестува еколошка катастрофа и мора да биде укинат. Критиката на Кларк не успева да ја земе предвид Марксовата средишна премиса и не нуди поинакво решение, што нѐ потсетува на „11-та теза“ од Марксовите „Тези за Фоербах“: „Филозофите само на различни начини го толкуваа светот, а работата е во тоа тој да се промени“[12] и сугерира една ревизија: „Некои екологисти само на различни начини го толкуваа Маркс, а работата е во тоа да се промени светот.“ Дали гледаме на Марксовите дела од гледна точка на идентификување на оние идеи кои најдобро ќе нѐ водат до планирањето прогресивна промена во светот, во овој случај, до еколошко здравје? Или се обидуваме да утврдиме догма, „вистинско“ толкување кое ќе ги фрли во сенка сите други и, доколку тоа е случајот, со која цел? Дали е тоа во одбрана на природата или на капитализмот?
Како што би можела расправата за капиталистичката вредност и конкурентската акумулација од претходниот оддел некого да го води да го очекува тоа, Марксовата визија за социјалистичкото човештво нема ништо заедничко со потчинувањето ниту на луѓето ниту на природата. Кога Маркс напишал дека развојот на производните сили од страна на капитализмот го направи можен социјализмот, тој не напишал дека тие го создале социјализмот. Тој всушност кажал дека целиот систем – не само системот на распределба, туку и системот на производство – треба да се револуционизира кога ќе биде преземен од здружените производители.
Според Маркс, не само развојот на технологијата, туку и социјализацијата на производството, постигнато од капитализмот, ја поставува сцената за социјализмот преку отстранување на „претходните класно втемелени ограничувања на човечкиот развиток.“[13] Односно, пред капитализмот средствата за производство можеле да пружаат доволно средства за егзистенција за да му се овозможи на малцинство да се развива себеси интелектуално, додека најголемиот дел од населението било зафатено со производството за нивните основни потреби. Поради тоа, капитализмот бил прогресивен – привремено – во тоа што му овозможил на човештвото да биде ослободено од потребите: „развитокот на производните сили… претставува апсолутно нужна практична претпоставка [на комунизмот] веќе и поради тоа што без него настанува само сеопшто распространување на сиромаштијата, немаштија, а со појавата на немаштијата повторно започнува борбата за она што е нужно и воскреснува целата стара нечистотија.“[14] Но, не е само овој пораст на средствата за производство она што е важно. Она што е исто така клучно околу социјализацијата на трудот е што тоа го преобразило трудот од индивидуализиран процес во колективен процес. Овој колективен процес на производството сѐ повеќе доаѓа во судир со приватното присвојување на профитите. А противречноста која му е инхерентна на капитализмот, помеѓу неговата способност да произведува за да ги задоволи човечките потреби и неговиот истовремен неуспех да го направи тоа, зашто барањата за конкурентска акумулација што го спречуваат капитализмот да биде прогресивен систем доста брзо стапуваат на сцена, е причината зошто тој треба да биде не само соборен политички, туку и реорганизиран економски.
Марксовата идеја за тоа што претставува целосен развиток на човековата природа е клучна за разбирањето како тој мислел дека ќе изгледа човечкиот метаболизам со природата кога тој ќе биде во рацете на здружените производители. Таа е исто така важна за да се разбере што Маркс сфаќал под човечки потреби; тој не бил само критичар на капиталистичкото производство, туку и на капиталистичката потрошувачка. Тој не мислел дека по револуцијата луѓето ќе се тепаат да учествуваат во баханалиите на неограничениот консумеризам – односно, во општиот пораст на создавање потреби и средства за производство за тие да се задоволат сѐ додека природата не биде уништена. Сосема спротивно на тоа. Маркс верувал дека една од човечките потреби што не е задоволена од капитализмот е потребата за директен и почитувачки однос со природата и за далеку повеќе слободно време преку кое тој ќе се развие.
[1] John P. Clark, “Marx’s Inorganic Body.” Environmental Ethics 11 (Fall 1989): 243-258. Обвинувањето дека Маркс е „едиповски“ исто како и прометејски изгледа како реторичка бравура која отишла наопаку, побркувајќи ги дејствијата од трагедијата на Есхил (Едип го убил својот татко, а не својата мајка) за да ја објасни Марксовата наводна омраза кон Природата како проблем со мамичката. Кларк ја цитира и раната поезија на Маркс, а што се чини доста евтино.
[2] Дефиницијата на Oxford English Dictionary за Aufehebung: „Во Хегеловата филозофија: процес во кој судирот помеѓу две спротивставени или спротивни работи или идеи се разрешува преку појава на нова идеја, која истовремено ги зачувува и ги надминува двете.“
[3] Clark, “Marx’s Inorganic Body,” footnote 48.
[4] Karl Marx, Grundrisse (New York: Penguin Books, 1993), 409–410. [Карл Маркс, „Основи на критиката на политичката економија“, „Комунист“, Скопје, 1989, 146-147 стр.]
[5] Кларк изгледа дека тука објаснува што прави капитализмот во интерес на профитот наместо она што социјализмот би можел да го направи во служба на човековите потреби. Види Chris Williams’s Ecology and Socialism, 124-127.
[6] Повторно, Кларк се чини дека го опишува пазарниот капитализам.
[7]Clark, “Marx’s Inorganic Body.”
[8] Оваа забелешка, цитирана од Енгелс, во писмо до Едуард Бернштајн, може да се најде во MECW, vol. 35, 388. [Engels to Eduard Bernstein, 2-3 November 1882]
[9] Ankit Panda, “How the Soviet Union Created Central Asia’s Worst Environmental Disaster,” The Diplomat, October 3, 2014; Armine Sahakyan, “The Grim Pollution Picture in the Former Soviet Union,” Huffington Post/World Post.
[10] Chris Williams, “Marxism and the Environment,”International Socialist Review 72 (July 2010).
[11] Foster et al., The Ecological Rift, 215.
[12] Karl Marx, Theses on Feuerbach, Thesis 11, in MECW, vol. 5 (New York: International Publishers, 1976), 5. [Карл Маркс, Тези за Фојербах]
[13] Burkett, 199.
[14] Marx and Engels, The German Ideology, in MECW, vol. 5, 49. [Карл Маркс, Фридрих Енгелс, Германската идеологија, глава 1А.]
Извор: International Socialist Review
Преземено: Марксистичка архива
Превод: Здравко Савески
