Синдикатите во Македонија се најчесто најслаба алка во социјалниот дијалог. Нивната релевантност и прогрес имаат турболентна траекторија која не нуди голем оптимизам во блиска иднина. Синдикатот – кој е замислен како работнички храм, се соочува со голем број на предизвици – од модерно сфаќање на глобалниот економски систем до најобична компјутерска писменост на синдикалната адмнистрација и членство. Сите овие проблеми ни беа инспирација за разговорот со Кире Василев, еден од авторите на студијата „Синдикатите во Македонија“.
Гласник: Во првиот бран на приватизација во 90-тите, генералното мнение во Македонија е дека синдикатите ги изневерија работниците без да пружат поголем отпор при првобитна акумулација, кадешто „производителите беа одделени од средствата за производство“. Дали е точна ова констатација или сепак имало борба која не е врежана во нашата колективна меморија?
К.В: Борба имало и ќе има. Класната борба е составен дел од капитализмот. Сепак, заклучокот од студијата укажува на тоа дека синдикатите и работниците не беа свесни за последиците од една таква општествена трасформација. Бев мал, но се сеќавам на телевизиската пропаганда и ентузијазмот кој го носеше надоаѓањето на новиот систем. Се сеќавам и на рекламите за приватизација од 90-тите. Толку беа моќни. Се чинеше дека капитализмот ќе не’ ослободи, на крајот испадна – не’ зароби.
Што се однесува пак до емпириските податоци за работничката борба, препорачувам да ги прочитате истражувањата на Мајхошев, Ивановска, Апасиев, Савески, Башевска, Пулевски, Гјорговска, Ставревска, Садику, Лутовски, Кралевски и др. Македонската мисла за современи работнички студии има свој зачеток. Нашата студија се надоградува врз овие студии и придонесува во полемиката на таа мисла со тоа што начнува алтернатива на класичното синдикално здружување.
Гласник: Kарактеристично е тоа што во последната деценија во Македонија рапидно се намали и бројот на работничките штрајкови. Само нешто повеќе од 30 отсто од вкупно вработените во Македонија се синдикално организирани. Работодавците не сакаат да слушнат за синдикална организација во нивните фирми, а и работниците тешко се впуштаат во таква авантура, можеби поради губење на вербата во синдикална борба, или поради претераното бирократизирање на оформување на синдикат. Кои се решенијата за овој проблем? Од каде да се тргне?
К.В: Големата невработеност си го прави своето. Капиталот преку резервната армија на невработените секогаш врши притисок врз вработените. Секој работник е заменлив, посебно во трудово интензивните гранки. А со оглед на тоа што нашата економија претежно се базира на работници од кои се бара само извршување на задачите не е чудно што рационалниот страв од губење на работата е постојано присутен. А да не зборуваме за неповолната законска регулатива и рушењето на институции кои треба да се грижат за спроведување на таа регулатива.
Синдикатите пак од друга страна, посебна приказна. Прво се заглавени во бирократизирани и авторитарни односи. Второ, водени се од работничка аристократија која нема допир со базичните синдикати и потребите на обичниот работник, трето, синдикатите немаат одговор на проблемите кои им ги создава глобалната економија.Што се однесува пак до решенијата, тоа е долга тема. Она што нашата студија го препознава и го начнува како алтернатива е Синдикално социјално движење. Тоа движење тргнува од малите независни синдикати, од пролетаријатот и од активистите за работнички и социјални права. Тие треба да создадат мрежа за поблиска соработка. Решенија има многу, но она што не треба да го направиме е да копираме решение од други држави. Нашата средина си има посебен локално-капиталистички наратив, и нијансите на класната динамика на оваа средина се тие кои на крајот ќе одлучат дали нашата анализа е точна или грешна. Идејата за Синдикално социјално движење доаѓа од современата литература, но пред се’ од новата тенденција на формирање независни синдикати и нашето долгогодишно активистичко искуство и сета мобилизирана енергија која ја искористивме за да ја срушиме претходната власт и нејзините политики кои создадоа најголеми класни разлики во Европа.
Гласник: При правењето на вашата студија имавте можност за блиско и внимателно работење со македонските синдикати. Дел од нив беа во склоп на ССМ, некои беа дел од Повелбата за Солидарност, а пак други штотуку формирани. Од тоа што можевте да го посведочите, кон која организација треба да се насочат силите за моќно самостојно синдикално движење: дали треба да се спасува ССМ од корупцијата и вазалството во кое се втурнати или тоа е невозможна мисија за бирократскиот левијатан, дали треба да се направи паралелна мрежа налик Повелбата која во идеален случај би требало да вклучува повеќе „независни“ синдикати но и студентски движења, левичарски организации и слично или паралелно треба да се одржува динамиката? Или пак можеби, ова е лажна дилема?
К.В: Донекаде е и лажна дилема, да. Премногу е бинарна. Ова, или она. Не, јас мислам дека борбата е тотална. Синдикалното социјално движење не треба да се занимава само со општеството. Во синдикалното социјално движење влегуваат и политичките партии на левицата, што значи влегуваат и институциите. Само така идејата може да се издигне над поединециот и организацијата. Сепак се бориме за нешто повеќе од контрола на синдикатите. За нешто повеќе од самите себе. Се бориме за идеја.
Гласник: Една од мерките кои ги предлагате за прогрес на синдикатите е воспоставување на синдикална мрежа за лобирање кај странски но и домашни фондации. Ова е релативно нова територија која ја предлагате, затоа што традиционално синдикатите се гледани само како заштитници на работниците преку преговори во социјалниот дијалог, штрајкови, помагање на работниците и.т.н. Зошто е потребно поставување на ваква мрежа сега? Како да се постави?
К.В: Синдикатите се’ уште не се признати како дел од граѓанското општество. И тоа е една голема контрадикција во либералните општества. Работниците се оние кои создаваат вишок на вредност и го водат општеството напред. Кога тие преку синдикалните организации велат дека на општеството му е потребно ова или она за да можеме сите подобро да функционираме, во основа велат дека на граѓаните им е потребно нешто за да можат подобро да создаваат и да напредуваат. И не само тоа, синдикатите имаат структурална моќ со која можат да парализираат не само процес на производство, туку и цел државен механизам. Замислете на пример, штрајкуваат работниците во РЕК Битола и го прекинуваат процесот на производство. Кои ќе бидат последиците? Замислете сега протестираат припадници на невладина организација која се занимава со човековите права. Кој е ефектот од тоа? Моќта на едните и на другите е неспоредлива, нели?
Идејата која ние ја предлагаме се должи на неколку фактори. На застареноста на досегашниот концепт на синдикат, на новите тенденции во светската економија, на информализацијата и феминизацијата на трудот и на создавање на работни места кои не се базирани на стриктно географско место. Стариот концепт на синдикати е инертен и претежно се занимава со националната трудово-правната легислатива без реализација на нивната политичка моќ, понатаму поради специфичните географски и трудово-правни релации пролетаријатот (прекаријатот) не може да биде преставен од овие организации, и на крај, патријархалните односи во овие организации не дозволуваат жените работнички да бидат адекватно преставени. Напротив, цело време ги кочат.
Гласник: Во последните две-три децении левицата, барем на Балканот, а според нас, и пошироко, генерално доаѓа од средна класа, и е солидно образована. Од друга страна, работничката класа и синдикатите се наоѓаат константно во полоша ситуација економски и академски од левичарските претставници. Дали можеби тука ја гледаш дискрепанцата, т.е. неуспехот за идеологизирање на овие субјекти?
К.В: Не може да се генерализира. Ако веќе се генерализира, тогаш социолошки јас би рекол дека денешната левицата можеби доминатно доаѓа од луѓе од средна класа, но повеќето од нив имаат потекло од работничката класа. Процесот на трасформација од работник во буржуа, може да те научи многу. Прашањето е дали ќе заборавиш од каде доаѓаш или нема да заборавиш. Оттука и обврската на таа средната левичарска класа е да зборува за последиците од сиромаштијата и страдањето. А да не зборувам дека левицата ниту почнува ниту пак завршува со нас. И пред нас имало левица од која учиме, а и после нас ќе има левица за која се надевам дека ќе учи од нас.
Но, сепак мора да нагласам. Работниците се’ повеќе се будат. Работнички штрајкови и протести имало и ќе има. Да гледаме тоа да биде што е можно повеќе.
Гласник: Во Македонија ретко со зборува за информализација на трудот иако таа е влезена кај нас на голема врата. Го цитирате Гај Стендинг како еден од најпознатите теоретичари кој зборува за прекаризација на трудот. Тој во својата книга ја лоцира информализацијата како еден од виновнците за прото-парализата на синдикатите. Дебатата за прекаријатот е жива и динамична во светски рамки, но кај нас се’ уште таа е во своите зачетоци. Според вас, кои се алатките преку кои може да му се спротиставиме на информализацијата на трудот и како треба да се постават синдикатите по оваа прашање?
К.В: Горливо прашање. Сепак за еден меѓународен проблем треба и меѓународно решение. Отука меѓународното вмрежување е многу битно. Сепак да не заборавиме дека и идејата на комунизмот е интернационална. Затоа Маркс вели – пролетери од целиот свет, обединете се!
Kире Василев е Магистер по Европски студии во Фленсбург, Германија и Магистер по студии на трудот во Лондон, Велика Британија. Членувал во левичарските организации Ленка и Солидарност. Ко-автор е на студиите „Обезвреднување на трудот – Анализа на трудово-правната легислатива во периодот на транзицијата“ (2010) заедно со Здравко Савевски, Димитар Апасиев и Александар Ковачевски и „Синдикатите во Македонија“ (2017) заедно со Анета Гулева.
