Патриотот од етички тип ќе се обиде да придонесе неговата земја да се придржува до моралните принципи и да ги унапредува моралните вредности, како дома така и во надворешната политика. Тој би се грижил за тоа неговата земја да изгради и зачува праведно и хумано општество, како и да води праведна надворешна политика и да покажува општочовечка солидарност кон оние на кои таа им треба.
I.
Според широкоприфатеното разбирање, стабилниот опстанок и ефикасното функционирање на либералната и демократска држава не се можни без патриотскиот етос: без поистоветувањето на народот со својата земја, наклонетоста на граѓаните кон нивната политичка заедница, посебната грижа на поединецот за благосостојбата на својата земја и земјаци, својата држава и сограѓаните. Затоа, патриотизмот многу често се сфаќа како морално вредно, па дури и задолжително гледиште.
Од друга страна, критичарите на патриотизмот тврдат дека тоа не е ништо друго освен колективен егоизам, неспоив со непристрасноста, која е суштинска карактеристика на моралноста, со барањата на универзалната правда и општочовечката солидарност. Друг вообичаен приговор на патриотизмот е дека тој неизбежно води до несклоност, па и непријателство кон другите земји и народи, дека оди во прилог на милитаризмот, како и дека порано или подоцна доведува до меѓународни тензии, судири и војни.
Еден начин да се одбрани патриотизмот од оваа критика се фокусира на разликувањето на два вида патриотизам: екстремен и умерен. Додека екстремниот патриотизам навистина е изложен на споменатите приговори, можен е и поинаков, умерен патриотизам. Тој тип на патриотизам – кој во своите дела го застапува и брани американскиот филозоф Стивен Натансон – ги уважува ограничувањата кои посветеноста на својата земја и земјаците, на својата политичка заедница и сограѓаните ги наметнуваат врз принципите на универзална правда и елементарна општочовечка солидарност. Пристрасноста на умерениот патриот доаѓа до израз само во границите поставени од обѕирите на универзалниот морал. Тоа гледиште е среден пат помеѓу радикалната пристрасност и безусловната приврзаност на екстремниот патриотизам, од една страна, и доследната, сеопфатна непристрасност на универзализмот и космополитизмот, од друга страна. Тоа му обезбедува на патриотизмот морална легитимност со тоа што го подложува на универзално важечките морални ограничувања, без при тоа да му ја менува содржината.1
Можна е и друга стратегија на одбрана на патриотизмот од критиката, од гледна точка на универзалниот морал: стратегија која е радикална, бидејќи не се задоволува со зауздување на патриотскиот порив, туку води кон промена на содржината на патриотската приврзаност. Патриотизмот од вообичаен вид, било да е екстремен или умерен, е насочен кон унапредување на вонморалните – економски, политички, културни – интереси на сопствената земја и политичка заедница. Разликата меѓу неговите екстремни и умерени верзии е во тоа до каде патриотот е подготвен да оди: екстремниот патриот е подготвен да направи сѐ за татковината, додека умерениот патриот ги почитува границите што универзалната правда и општочовечката солидарност ѝ ги поставуваат на патриотската посветеност.
Видот на патриотизам што би можеле да го означиме како етички би ги оставил настрана целите како што се политичката моќ на сопствената земја, нејзиниот економски развој или културна традиција – значи, она што ја прави нејзината добробит во вонморална смисла. Наместо тоа, тој би се фокусирал на особената морална добробит на сопствената земја и политичката заедница, на нејзиниот морален идентитет и интегритет. Патриотот од ваков тип не би ја изразувал љубовта кон татковината преку напорите за зачувување на нејзините природни богатства и убавини, или нејзиното историско наследство, или да ја направи богата, моќна или влијателна во областа на културата или во меѓународната политика. Наместо тоа, тој ќе се обиде да придонесе неговата земја да се придржува до моралните принципи и да ги унапредува моралните вредности, како дома така и во надворешната политика. Тој би се грижил за тоа неговата земја да изгради и зачува праведно и хумано општество, како и да води праведна надворешна политика и да покажува општочовечка солидарност кон оние на кои таа им треба, без разлика колку и да се тие далечни и туѓи.
Покрај грижата за моралниот интегритет на сопствената земја во сегашноста, патриотот од овој специфично етички тип би му придавал должно значење на моралното минато на својата земја и на импликациите од тоа минато за сегашноста. Тој би поддржал, па дури и би иницирал, истражување на темните страници од историјата на сопствената земја, разоткривање на неделата извршени во изминатите децении или векови на нејзино тло и во нејзино име, како и напорите да се заземе морално соодветен став кон нив – или преку извинување на жртвите и нивните наследници, или преку давање компензации – како и мерки за да се осигура дека историските гревови и злосторства никогаш повеќе нема да се повторат.2
Се разбира, патриотот од овој, специфично етички тип би сакал, како и сите други, да се почитуваат правдата и човековите права и да се манифестира општочовечката солидарност во секое време и на сите места. Но неговиот патриотизам би доаѓал до израз при особената грижа неговата земја да се води според тие морални принципи и вредности, грижа која е подоследна и подлабока од грижата овие принципи да се спроведуваат и овие вредности да се почитуваат општо. Тој би сметал дека неговиот личен морален идентитет и интегритет нераскинливо се врзани за моралниот идентитет и интегритет на неговата земја.
За разлика од патриотот од вообичаениот тип, приврзаникот на специфично моралниот вид на патриотизам не би чувствувал голема гордост поради постигнувањата на сопствената земја на вонморалното подрачје – на подрачјето на политиката, економијата или културата. Тој повеќе би сакал да се гордее со моралниот интегритет на својата татковина. Но неговиот патриотизам би се манифестирал пред сѐ во критичкиот однос кон својата земја и земјаци, кон сопствената политичка заедница и сограѓаните. Тој не би ги негирал, оправдувал или настојувал да ги минимизира неправедните и нехуманите постапки, закони или институции на својата земја, било дома или на меѓународната сцена, како што тоа пречесто го прават патриотите од вообичаениот вид. Напротив, тој би се чувствувал овластен, дури и повикан и обврзан, да ги подложи на критичко морално расудување, како и да повика она што е морално неприфатливо во обичаите, политиката или законите на неговата земја да се осуди и поправи. Тој не би настојувал да ја избегне колективната одговорност за неделата од сегашноста и минатото, туку, напротив, подготвено би го презел својот дел од таа одговорност и би постапувал соодветно на тоа.
II.
На друго место расправав за моралниот статус на вообичаениот вид патриотизам. Се согласив со Стивен Натансон, кој екстремната верзија на таквиот патриотизам ја смета за морално неприфатлива, но ја брани неговата умерена верзија: патриотизам кој може да се воопшти и кој е ограничен од обѕирите на непристрасниот морал. Но, исто така укажав и на одредената нејаснотија во однос на заклучокот што произлегува од одбраната на патриотизмот од страна на Натансон. Затоа што, да се покаже дека умерениот патриотизам не е морално неприфатлив, не значи – како што изгледа верува Натансон – со самото тоа да се покаже дека тој има позитивно морално значење: дека е морално задолжителен, или пак дека не е задолжителен, но дека е морална доблест ако слободно го прифатиме. Разгледав низа аргументи во прилог на сфаќањето дека умерениот патриотизам ни е морална должност и настојував да покажам дека ниту еден не е успешен. Исто така, критички го разгледав тврдењето дека овој тип на патриотизам е морална доблест и дојдов до заклучок дека и ова сфаќање е неубедливо. На крајот заклучив дека умерениот патриотизам нема никакво позитивно морално значење и дека немаме морална причина да го прифатиме.3
Може ли нешто да се каже во корист на специфично етичкиот тип на патриотизам што пред малку го опишав? Имаме ли причина да го прифатиме тој тип на патриотизам? Мислам дека имаме најмалку три причини за тоа.
- Ефективноста на етичката критика
Завршувајќи го својот есеј за поимот татковина, Долф Штернбергер ја спомнува популарната изрека „Моја земја, без разлика дали е во право или не е“ и ја отфрла како „варварска регресија… која стана сеопшто помилување за секое злосторство извршено во име на татковината“. Потоа тој повикува да ја превртиме на глава оваа изрека:
„… треба да се стремиме кон [морално] исправното пред сè во нашиот дом, особено затоа што критиката тука има најголеми изгледи да вроди со плод. […] Сосема природно и разумно е да се унапредува доброто … во сопствената, а не во туѓата земја.“4
Овде го имаме првиот, сосема едноставен аргумент за прифаќање на етичкиот патриотизам. Во принцип, јас сум во подобра позиција да проценам што е правилно, а што неправилно, како и да предложам мерки за исправање на она неправилното во земјата, меѓу земјаците, отколку во странство, меѓу странците.
Имам поголеми изгледи да ја забележам неправдата или недостигот на хуманост во животот и обичаите на сопственото општество отколку во животот и обичаите на некое друго, далечно и туѓо општество. Имам поголеми изгледи да го забележам неправедниот и нехуман закон или политика на мојата сопствена политичка заедница отколку таквиот закон или политика во други, далечни и непознати земји. Мојот морален суд ќе биде повтемелен и полуциден кога го применувам на нешто што ми е познато и разбирливо отколку кога судам за работи кои веројатно малку ги знам и уште помалку ги разбирам. Етичката критика што ја изрекувам побрзо ќе ја слушнат, разберат, уважат моите земјаци, дома, отколку туѓинците, во странство. Најпосле, моите напори да најдам истомисленици и заедно со нив да променам нешто, да прекинам некоја неправда или некоја нехумана мерка или политика, имаат поголеми изгледи за успех во татковината, меѓу земјаците, отколку во некоја друга, можеби и далечна земја, меѓу туѓинците. Згора на тоа, многу, ако не и речиси сите морални проблеми на едно општество или политичка заедница можат вистински да ги разберат, продискутираат и решаваат само припадниците на тоа општество, граѓаните на таа политичка заедница. Никој друг не може да го направи тоа наместо нив – за нив.
- Користа и солидарноста
По правило, кога некому му е нанесена неправда, некој друг има корист од тоа. Кога во едно општество постои неправеден и нехуман обичај, или кога некоја држава ќе донесе и спроведе некој неправеден и нехуман закон или политика, барем некои, а понекогаш и многу членови на тоа општество, граѓани на таа држава, извлекуваат одредена корист од тоа. Во некои случаи таквиот обичај, закон или политика ги погодува странците; тогаш целото општество или држава може да имаат корист од тоа.
Во сите такви случаи, одговорноста за неправдата или недостигот на елементарна човечка солидарност лежи, пред сè, врз оние што ги носат одлуките и оние што ги спроведуваат тие одлуки. Таа одговорност е и на оние што ги поддржуваат овие одлуки и нивното спроведување. Но, одредена одговорност паѓа и на оние што немаат удел ниту во донесувањето на односните одлуки ниту во нивното спроведување, ниту пак даваат поддршка, но имаат корист од нив – ако тие користи не само што ги уживаат, туку и ги прифаќаат.5
Сите овие се релативно едноставни случаи на колективна морална одговорност. Но, колективната морална одговорност може да падне и врз оние кои немаат удел во обликувањето и спроведувањето на неморалните обичаи, закони или политики, ниту нив ги поддржуваат, ниту имаат корист од тоа, ако имаат значителни придобивки од припадноста на дотичното општество, од тоа што се граѓани на дотичната држава. Тоа може, но не мора, да биде корист од вообичаена, опиплива природа. Поединецот може да има значителна психолошка корист од припадноста на дотичното општество или дотичната политичка заедница: од чувството на припадност, поддршка, од поистоветувањето со кое го обезбедува таа припадност. Според моето мислење, ако некој не само што ги ужива, туку и ги прифаќа таквите придобивки, тоа може да го оптовари со колективната морална одговорност.
Може да се приговори дека е неоправдано да му се припишува колективна одговорност на поединецот за нешто за што тој на ниту еден начин причински не придонесува, ниту може да влијае на тоа. Но, јас, се разбира, не тврдам дека поединците за кои станува збор се одговорни на ист начин и во ист степен како оние што одлучуваат, оние кои ги спроведуваат тие одлуки или оние чија поддршка ги овозможува дотичните одлуки и дејствија и дека тие треба да се обвинуваат во иста мера. Јас само тврдам дека тие лица, поради поддршката што ја даваат за морално погрешните мерки, дури и ако таа поддршка не е од причинско-последична важност, или поради прифаќањето на користа која произлегува од тие мерки или од нивните врски со сторителите, и самите се вплеткани во овие мерки; и врз нив паѓа одреден дел од одговорноста за тие мерки, одредена морална вина. Нивниот удел во колективната одговорност е помал, нивната вина е помала – но тие сносат одредена морална одговорност и заслужуваат одредена морална осуда. Тие не можат убедливо да кажат: „Сето ова нема врска со нас! Ние не сме на никаков начин вклучени во тоа!“
Понатаму – иако не сум убеден во ова во ист степен како при претходното тврдење – би можело да се утврди дека, без разлика на каква било корист, солидарноста со сопственото општество или политичка заедница може да го натовари поединецот со колективната морална одговорност за неморалните постапки на другите, за нивните обичаи, закони или политики, во кои тој поединец инаку не учествува. Солидарноста што ја имам на ум овде вклучува заедништво на интереси, заедничка судбина и емотивни врски. Колективна гордост и срам се добар показател за тој вид на солидарност.6
Според тоа, имам причина да посветам посебна грижа за моралниот идентитет и интегритет на сопствената земја и земјаци. Треба да ме загрижуваат неморалните обичаи на моето општество, неморалните закони или политика на мојата политичка заедница, бидејќи тие наметнуваат колективна морална одговорност во која и јас можам да имам удел. Треба да се погрижам за тоа таквите обичаи, закони или политички мерки да се забележат, признаат и укинат, а за нивните штетни ефекти да се даде надомест. Постапувајќи на овој начин, јас ќе се грижам и за значаен дел од сопствениот морален идентитет и интегритет.
- Демократијата
Претходните два аргумента важат општо, без разлика на политичкиот систем. Во принцип, јас сум во подобра позиција да судам за моралниот интегритет на сопствената земја отколку за неправедните и нехумани обичаи, закони или политиката на другите земји, без разлика дали политичкиот систем на мојата земја е демократски или не. Ако мојата земја има такви обичаи, закони или политики, а јас свесно и доброволно имам корист од нив, тогаш и јас можам да учествувам во колективната морална одговорност за нив, без разлика дали политичкиот систем во мојата земја е демократски или не. Дел од таа одговорност може да падне врз мене, дури и да немам никаква корист, но ако имам корист од тоа што живеам во дотичната земја и што сум нејзин граѓанин, или ако се чувствувам и се солидаризирам со мојата земја и земјаци, без разлика дали мојата земја е демократска или не. Но, ако сум граѓанин на демократска држава, имам една дополнителна причина да го прифатам специфично етичкиот тип на патриотизам: да покажам посебна грижа за моралната добробит на својата земја и земјаци.
Во демократијата, народот е суверен. Власта носи закони и политички мерки во име на народот. Одговорноста за овие закони и политики на крајот паѓа врз народот. Кога тие се неправедни и нехумани, моралната одговорност за таа неправда и нехуманост лежи кај народот. Тоа значи дека ги засега сите полноправни граѓани на политичката заедница, бидејќи тие закони и политички мерки се донесени и спроведени во нивно име – во името на сите нив, а со тоа и во името на секој од нив. Ако сум полноправен граѓанин на една демократски организирана земја, имам повеќе причина да се грижам за моралната природа на овие закони и политики отколку за моралната природа на законите и политиките на другите земји. Затоа што тие закони и таа политика се усвоени и се спроведуваат (и) во мое име. Тие ја повлекуваат со себе колективната одговорност, во која (и) јас имам удел.
Може да се приговори дека ова тврдење е премногу далекусежно: дека одговорноста за законите и политиките на некоја власт може да им се припише само на оние што гласаа за неа, а не на оние што гласаа за опозицијата. Ако овие другите победеа, законодавството и политиката би биле сосема поинакви. Но, дури и да е ова точно последното тврдење, тоа не е доволно за да бидат ослободени од одговорноста граѓаните кои на изборите гласаа за опозицијата. Бидејќи учеството во демократскиот политички процес не повлекува одговорност за законодавството и политиката на власта под услов да победи партијата за која гласам; тоа повлекува одговорност за законодавството и политиките на секоја власт која ќе биде избрана. Демократијата не би можела да функционира ако не е така. Според тоа, иако гласав за опозицијата, избраната влада е, во релевантната смисла, моја власт. Мојот глас, иако го дадов на опозицијата, ја овласти избраната власт да дејствува (и) во мое име. Согласно на тоа, (и) јас имам удел во колективната одговорност за она што таа го прави. Мојот сопствен морален идентитет и интегритет е врзан за моралниот идентитет и интегритет на мојата власт, мојата политичка заедница.
Се разбира, можам да одбијам да сносам одговорност за неправедниот и нехуман закон или политиката на својата власт. Можам да се оградам од неа. Можам да протестирам и да дејствувам на различни начини за да ја променам. Тоа можам да го правам дури и ако на последните избори гласав за партијата на власт. Но, тоа не покажува дека тврдењето за колективната одговорност на граѓаните во демократијата за неморалните закони и политики на нивната земја е премногу далекусежно, па мораме да го ограничиме. Оние што ќе ја избираат оваа опција всушност постапуваат во согласност со колективната морална одговорност за сопствената политичка заедница – тие постапуваат како етички патриоти.
III.
Ниту еден од аргументите што ги наведов овде, сам за себе, ниту сите заедно, не ја втемелуваат моралната должност на етичкиот патриотизам која би вредела универзално, без исклучок. Поединецот е по правило во многу добра позиција да ги подложи својата земја и земјаци на систематско морално просудување и критика, како и да преземе нешто кога тоа просудување ќе изнесе на виделина морално неприфатливи обичаи, закони или политики. Затоа, тој треба да ја искористи оваа можност. Но, тој исто така може да дојде и до заклучок дека неговата земја премногу длабоко загазила во морално неодбранлива практика и да одлучи да се дистанцира од неа, да се одрекне од неа. Одрекувајќи се од сопствената земја, поединецот се разрешува од моралната должност на особена грижа за нејзината морална добробит. Поединецот може да има корист од неправедните и нехумани закони или политики на својата земја, или барем од тоа што живее во неа и е нејзин граѓанин. Прифаќањето на овие придобивки го прават соодговорен за таквите закони или политики. Но има и такви кои немаат никаква корист од неправедниот и нехуман однос на нивната земја кон другите, па им следува малку или ништо од добробитта на животот во неа. Од обесправените и лишените, се разбира, не можеме да очекуваме да бидат патриоти од каков било вид. Што се однесува, пак, до аргументот на демократијата, поединците и цели групи може да се воздржат од учеството во политичкиот живот на својата земја, а особено од гласањето избори. Таквите поединци и групи немаат удел во колективната одговорност за неправедните и нехумани ефекти од политичкиот процес, па затоа ниту должност да покажуваат посебна грижа за нив.
Според тоа, не постои морална должност за етичкиот патриотизам што би била обврзувачка за сите и секого. Ниту, пак, постои морална должност да бидеме патриоти во онаа друга, вообичаена, „приземна“ смисла. Од друга страна, овој другиот, вообичаен вид на патриотизам за многумина од нас е нешто што само по себе се подразбира. Или, во најмала рака, многу од нас не се ниту лишени ниту отуѓени од политичкиот живот на сопствената земја; својата земја ја чувствуваат како дом, а земјаците и сограѓаните ги доживуваат како „листови од нашата гора“; се поистоветуваат со својата земја и земјаци, со својата политичка заедница и сограѓани, учествуваат во политичкиот живот на земјата и ги прифаќаат различните опипливи и неопипливи користи од животот во неа; како одговор на прашањето кои се и што се, меѓу другото, ги наведуваат и сите овие мисли, чувства и соодветно држење. Се надевам дека аргументите што ги прикажувам овде покажуваат тоа, ако поединецот на таков начин ја доживува својата земја и земјаци, и соодветно на тоа делува, тогаш тој има морална должност да покажува посебна грижа за нејзината морална добробит, нејзиниот морален идентитет и интегритет – со еден збор, да биде етички патриот.
Забелешки
1 Види Stephen Nathanson, »U obranu ‘umjerenog patriotizma’«, во Igor Primorac (ur.), Patriotizam, KruZak, Zagreb 2004 (во печат); Patriotism, Morality, and Peace, Rowman & Littlefield, Lanham (MD) 1993.
2 За некои од етичките прашања кои се спомнуваат овде, види Janna Thompson, Taking Responsibility for the Past, Polity, Cambridge 2003.
3 Види ја мојата статија »Patriotizam sveden na pravu mjeru«, во Igor Primorac (ur.), Patriotizam.
4 Dolf Sternberger, »Begriff des Vaterlands«, Schriften, sv. IV, Insel Verlag, Frankfurt am Main 1980., str. 32-33.
5 За разликата меѓу простото уживање во некоја корист и нејзиното прифаќање, види A. John Simmons, Moral Principles and Political Obligations, Princeton University Press, Princeton (NJ) 1979., str. 125-132.
6 Види Joel Feinberg, »Collective Responsibility« и Hovvard McGary, »Morality and Collective Liability«, во Larry May, Stacey Hoffman (ur.), Collective Responsibility, Rowman & Littlefield, Savage (MD) 1991. Ако зборот ‘одговорност’ се чини претежок, можеби наместо тоа можеме да зборуваме за морална компромитација (moral taint). Дури и кога не сум на каков било начин причинско-последично врзан за неправдата што ја прави моето општество или мојата политичка заедница, ниту пак прифаќам некоја корист што ја обезбедува таа неправда, можам да се сметам за морално компромитиран од таа неправда, ако сум солидарен со оние што се одговорни за неа. Види Larry May, »Metaphysical Guilt and Moral Taint«, во Larry May, Stacey Hoffman (ur.), op. cit.
Igor Primorac, “Patriotizam kao etičko stajalište”, Filozofska istraživanja 92 God. 24 (2004) Sv. 1 (15-21)
