Капитализмот доведува до губење на врската со природата, останатите луѓе и заедницата. Егоцентричната и потрошувачка култура поттикната од системот (види подолу) значи дека луѓето ги губат блиските врски со природата – која претежно се гледа како извор на материјали за унапредување на експлоатацијата на другите луѓе и другите заедници.
Ова прекинување на врските со природата може да биде една од причините зошто луѓето во богатите земји кажуваат дека се помалку среќни со секоја измината деценија. Очигледно, доста луѓе барем се свесни за проблемот. Тешките времиња на Големата рецесија и периодот на висока невработеност заедно со влошувањето на еколошките услови негативно им влијаеа на семејствата, создавајќи желби за поинаков начин на живот:
„Стремежот за поедноставен, побавен, пофокусиран живот, што ќе биде помалку вшмукуван од притисокот што ја празне душата да се стекнува и да се троши, е проткаен длабоко во нашата култура во моментов. Тој се роди од просперитетот, и не само поради материјализмот од таа ера, туку и поради трудот што беше потребен тогаш за да се одржи едно семејство, во време на растечки цени на домувањето и на трошоците за здравствена заштита, на замрзнати реални плати и на притисоците од сѐ поширокиот јаз во приходите. Како што покажа неодамнешниот Рокфелеров извештај, за повеќето семејства бедата на Големата рецесија не претставува драстична промена во однос од блиското минато, туку само значително влошување на стресовите на кои беа изложени со години.“1
Реципрочноста, што била присутна во земјоделските заедници во САД, сѐ уште постои кај одредени мали групи. Порано било вообичаено луѓето да побараат помош од соседите или да позајмат нешто без никакви очекувања околу идните давања и земања. Никој не водел евиденција како се движеле различните видови на помош наваму и натаму – користејќи чакал од соседот за вашиот полски пат, носејќи го тракторот за да ја извадите опремата на соседот од калта, молзејќи ги кравите за соседот кога некоја трагедија ќе го погодела неговото семејство. Одредена реципрочност продолжува да постои во руралните области, а таа може да се најде дури и во градовите. Но, денес е повообичаено во големите градови, па дури и во некои рурални области, дури и да не ги знаете вашите соседи или да не помислувате да побарате помош од нив кога ви е потребна.
Идеолошки, капитализмот се темели на претпоставката дека секој, следејќи ги своите сопствени интереси (алчност), ќе го унапреди општиот интерес и растот. Адам Смит славно го кажал тоа на следниот начин: „Не поради добронамерноста на месарот, пиварот или пекарот, ние ја очекуваме нашата вечера, туку поради нивната грижа за нивниот сопствен интерес.“2 Со други зборови, алчноста на поединците го придвижува системот, а човечките потреби се задоволуваат како обичен нуспроизвод. Економистот Данкан Фоли ја нарече оваа смитовска претпоставка, како и економските и општествените нерационалности што таа ги создава – „Адамова логичка грешка.“3 „Ако продолжиме да дејствуваме под претпоставката дека единственото нешто што е важно се личната алчност и личната добивка“, изјави Ноам Чомски, „[еколошките] заеднички добра ќе бидат уништени. Мора да се изразат други човечки вредности за да можат да преживеат идните генерации.“4
Ставовите и обичаите што се потребни за непреченото функционирање на еден таков систем, како и за напредувањето на поединците во едно такво користољубиво општество – алчноста, индивидуализмот, компетитивноста, експлоатацијата на другите и консумеризмот – постојано им се всадуваат на луѓето преку училишта, медиумите и на работните места. Насловот на книгата на Бенџамин Барбер – „Консумирани: Како пазарите ги корумпираат децата, ги инфантилизираат возрасните и ги проголтуваат граѓаните“ – кажува многу.5 Споредете го овој нагласок на компетитивноста и консумеризмот со зборовите на Алберт Ајнштајн: „Ова осакатување на поединците го сметам за најголемо зло на капитализмот. Целиот образовен систем страда од ова зло. Кај студентите се всадува претерано компетитивно однесување и тие се обучуваат да го обожаваат стекнувачкиот успех како подготовка за нивната идна кариера.“6
Поимот на одговорност кон другите и кон заедницата еродира под таков систем. Според зборовите на Гордон Геко – измислениот уметник за корпоративно преземање во филмот „Волстрит“ на Оливер Стоун – „Алчноста е добра“. Денес, среде широкораспространетиот јавен гнев, кога финансискиот капитал заминува со големи бонуси извлечени од финансиската помош на владата, капиталистите посегнаа кон проповедањето на личниот интерес како темел на општеството дури и од проповедалниците. На 4 ноември 2009 година, извршниот директор на „Барклајс“ Џон Варли објави од дрвената говорница во црквата „Свети Мартин“ на лондонскиот плоштад Трафалгар: „Профитот не е сатански“. Неколку недели порано, на 20 октомври 2009 година, советникот во „Голдман Сакс Интернационал“ Брајан Грифитс објави пред насобраните верници во катедралата „Свети Павле“ во Лондон: „Заповедта на Исус да ги сакаме другите како себеси е признавање на личниот интерес.“7 Како што објасни еден професор по право на „Јеил“ во летото 2009 година: „Високите профити се одлична вест. Кога корпоративните приходи ќе достигнат рекордно ниво, ние треба да прославуваме. Единствениот начин на кој некоја фирма може да направи пари е да им го продава на луѓето она што тие го сакаат по цена која се подготвени да ја платат. Ако фирмата заработува многу пари, тогаш многу луѓе го добиваат она што го сакаат.“8 Се чини дека професорот по право не го знае фактот дека толку многу профити се стекнати преку цела палета од финансиски трикови и коцкање – што обично се нарекуваат шпекулација – при што не се произведува ништо вредно за никого, освен што се трупаат парите кај оние што победуваат на облозите. Се разбира, тој исто така целосно го игнорира тоа што системот постојано создава кај луѓето желба да трошат и, спротивно на доказите, да веруваат дека сѐ поголемата и поголема потрошувачка ќе ги направи посреќни.
Богатите веруваат дека го заслужуваат своето богатство заради напорната работа, било нивната или на нивните предци. Начините на кои нивното богатство и просперитет произлегуваат од општествениот труд на безброј други луѓе се негираат. Тие гледаат на сиромашните – а сиромашните, научени да се оцрнуваат себеси, честопати се согласуваат – како да има нешто што не е како што треба со нив, како мрзеливост или нестекнување доволно образование. Структурните пречки што ги спречуваат повеќето луѓе значително да ги подобрат своите услови се игнорираат или омаловажуваат. Ова гледање на секој поединец како засебен економски субјект, првенствено заинтересиран за својата благосостојба (а што најмногу се протега до потесното семејство), ја замаглува нашата заедничка човечност и потреби.
Себичноста, една од многуте човечки особини, инхерентно нема огромно влијание врз нашите постапки. Американскиот социолог и економист Торстен Веблен, на почетокот од 20 век пишуваше за основните социјални нагони како што се „родителската склоност“ и „инстинктот за стекнување вештини“, што се одговорни за креативноста и соработката на луѓето како една страна од нашиот карактер.9 Сепак, себичноста активно се промовира во денешното општество како одговор на притисоците и основната логика на капиталистичкиот систем. На крајот на краиштата, ако секој човек не се грижи првенствено за себе во системот каде кучето го јаде кучето, тогаш кој ќе се грижи? Работите се уште посериозни кога станува збор за иднината на човештвото. Во општество што го нагласува грабањето на сѐ што се може без одложување, потребите на идните генерации честопати се целосно изоставени од математиката.
Особините што се поттикнати од капитализмот обично се сметаат за инхерентни на „човечката природа“, па оттука општеството организирано околу други цели освен профитниот мотив станува незамисливо. Но, луѓето се јасно способни да прифатат широк спектар на особини, тргнувајќи од големата суровост до големото жртвување за некоја кауза, до вистинскиот алтруизам. „Инстинктот на убиец“, што наводно сме го наследиле од предците во еволуцијата – при што доказот е дека шимпанзата ги убиваат бебињата на другите шимпанза – се доведува во прашање преку упатување на мирните особини на другите хоминиди како горилите и бонобоата (блиски сродници со луѓето како и шимпанзата).10 Исто така, проучувањата на човечките бебиња покажаа дека, иако себичноста е човечка особина, тоа исто така се и соработката, емпатијата, алтруизмот и помагањето.11 Мудроста нѐ учи, како што нагласи Ајнштајн, дека човечките суштества се и индивидуални и општествени суштества. Да се нагласи првото на сметка на второто е да се покани уништувањето.12
Без оглед на тоа кои особини можеби сме ги наследиле од нашите хоминидни предци, проучувањето на преткапиталистичките општества и историја укажуваат дека се охрабрувале и изразувале многу поразлични норми од оние во капиталистичките општества. По првото патување до таканаречениот Нов свет, Колумбо посочил дека не можел „да научи дали тие поседуваат личен имот, бидејќи ми се чинеше дека што и да има некој, сите имаа удел во тоа… Тие се толку простодушни и слободни со сѐ што имаат, што никој не би поверувал без да види; за сѐ што поседуваат, ако им се побара, тие никогаш не велат не; напротив, ве покануваат да го споделите тоа и покажуваат толку многу љубов како нивните срца да заминале со него.“ Коментирајќи околу ова, Вилијам Брендон, истакнат историчар на Американски Индијанци, изјави:
„Многу патници во срцето на Америка, со индијанскиот свет реален пред нивните очи, ги одразуваа таквите чувства од година во година и од генерација во генерација. Тоа ги вклучува и набљудувачите од најодговорен ред, ќе го наведеме мисионерот Ду Тертр како случаен пример, кој напишал од Карибите во 1650-тите: „… сите тие се еднакви, без никој да признава каква било супериорност или каков било вид на служење… Никој не е ниту побогат ниту посиромашен од својот сосед и сите едногласно ги ограничуваат своите желби на она што е корисно и токму неопходно, и ги презираат сите други работи, излишни работи, како недостојни да се поседуваат.“13
Економскиот антрополог Карл Полањи ги сумираше бројните студии на преткапиталистичките општества на следниот начин: „Исклучителното откритие на… историските и антрополошките проучувања е дека човековата економија, по правило, е потопена во неговите општествени односи. Тој не постапува така што го штити својот поединечен интерес во поседувањето на материјални добра; тој делува така што ја штити својата општествена положба, своите општествени побарувања, своите општествени средства.“14
Овие преткапиталистички општества сигурно не биле совршени. Имало локални тирани и војни, како и други такви појави. Но, тие се доказ дека поинаку организирани општества го охрабрувале изразувањето на поинакви особини од оние што ги промовира капитализмот. Во својот напис од 1937 година за „Човечката природа“ во „Енциклопедијата на општествените науки“, Џон Дјуи заклучи – а што беше потврдено од целата последователна општествена наука – дека „сегашните контроверзии меѓу оние што тврдат дека постои суштинска неменливост на човечката природа и оние што веруваат дека постои поголем степен на менливост се концентрираат главно околу иднината на војната и иднината на компетитивниот економски систем мотивиран од приватниот профит. Оправдано е да се каже без догматизам дека и антропологијата и историјата им даваат поддршка на оние што сакаат да ги променат овие институции. Јасно е дека многу од пречките за промена кои ѝ се припишуваат на човечката природа всушност се должат на инерцијата на институциите и на свесната желба на моќните класи да го одржат постојниот статус.“15
Капитализмот е уникатен помеѓу општествените системи по своето активно, екстремно одгледување на поединечниот личен интерес или на „посесивниот индивидуализам“.16 Сепак, реалноста е таква што долг период постоеле некапиталистички човечки општества – повеќе од 99 проценти од времето од појавата на анатомски модерните луѓе – при што се поттикнувале други особини како споделувањето и одговорноста кон групата, како и почитувањето на животната средина. Нема причина за сомневање дека ова може повторно да се случи.17
Забелешки
- Judith Warner, “The Way We Live Now: What the Great Recession Has Done to Family Life,” The New York Times Magazine, August 6,
- Adam Smith, The Wealth of Nations (New York: Modern Library, 1937), 14.
- Duncan K. Foley, Adam’s Fallacy (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006).
- Интервју на Ноам Чомски во Bill Moyers, A World of Ideas (New York: Doubleday, 1989), 58.
- Benjamin R. Barber, Consumed: How Markets Corrupt Children, Infantilize Adults, and Swallow Citizens Whole (New York: W. W. Norton, 2007).
- Albert Einstein, “Why Socialism?,” Monthly Review 1/1 (May 1949), 14. [Алберт Ајнштајн, Зошто социјализам?.]
- Bloomberg.com, “Profit ‘Is Not Satanic,’ Barclays Says, after Goldman Invokes Jesus,” November 4, 2009.
- Stephen L. Carter, “Profits We Should Cheer,” Washington Post, July 30, 2009.
- Thorstein Veblen, The Instinct of Workmanship (New York: Augustus M. Kelley, 1964), 25–26.
- Frans de Waal, “Our Kinder, Gentler Ancestors,”Wall Street Journal, October 3, 2009.
- J. Kiley Hamlin, Karen Wynn, and Paul Bloom, “Social Evaluation by Preverbal Infants,” Nature 450/7169 (November 22, 2007): 557–59; Nicholas Wade, “We May Be Born with an Urge to Help,” New York Times, November 30, 2009. Некои скорешни истражувања во оваа насока се корисно сумирани во Jeremy Rifkin, The Empathic Civilization (New York: Penguin, 2009), 128–34.
- Einstein, “Why Socialism?,” 10.
- William Brandon, The Last Americans: The Indians in American Culture (New York: McGraw-Hill, 1974), 4, 6, 292.
- Karl Polanyi, The Great Transformation (Boston: Beacon, 1944), 46.
- John Dewey, “Human Nature,” in The Encyclopedia of the Social Sciences (New York: Macmillan, 1937), vol. 7, 536.
- Види B. Macpherson, The Political Theory of Possessive Individualism (Oxford: Oxford University Press, 1962).
- За поцелосна расправа околу овие прашања, види Fred Magdoff and Harry Magdoff, “Approaching Socialism,” 19–23.
Овој текст е извадок од книгата на Fred Magdoff and John Bellamy Foster, What Every Environmentalist Needs to Know About Capitalism: A Citizen’s Guide to Capitalism and the Environment. (2011). Monthly Review Press.
Превод: Здравко Савески
