Една од најистакнатите политички теоретичарки во светот, Шантал Муф, во интервју за „Барикада“, зборува за популизмот и неговиот однос со демократијата, за концептите на левиот популизам и за стратегиите коишто се најпотребни на левицата во овој историски момент
Шантал Муф е професорка по политички теории во Центарот за проучување на демократијата на Вестминстер Универзитетот. Таа е коавтор на студијата за основите на „Хегемонија и социјалистичка стратегија“ (1985), која е една од најпознатите книги кои се занимаваат со радикалната политичка теорија. Муф е најпозната со својата концепоција за радикалната демократија и идејата за „агонистички плурализам“. На читателите на бугарски јазик им е позната со книгата „Демократски парадокс“ (ед. Исток-Запад, 2013) и зборникот под нејзино уредништво „Димензии на радикалната демократија“ (изд. Критика и хуманизам, 2000). Претходно, истата година, радикално левата издавачка куќа Verso, ја објавува најновата книга: „За левиот популизам“.
Шантал Муф, на покана на Фондацијата за хуманитарни и социјални истражувања, ја посети Софија по повод организирањето на конференцијата „Популизам и пропаганда: нови точки на пресекуваљње“. Во ова интервју, се зборува за значењето на нејзината теориска и политичка работа за популизмот и неговата врска со демократијата, за нејзините концепти за лев популизам и неговата врска со стратегиите на левицата денес.
Возможна ли е демократија без популизам?
Шантал Муф: Зависи како се поставува прашањето. Постои неопходна димензија на популизам во демократијата. Етимолошки зборот демократија произлегува од „демос“ и „кратос“, кои значат власта на демосот, каде „демосот“ е народот кој дејствува политички. За да имаме демократија, треба да имаме и конституирање на народ. Доколку под популизам се подразбира таквото конституирање на народ, тогаш тој станува и неопходна димензија на демократијата. Но, најмногу зависи за каков тип на демократија зборуваме. Кога зборувам за демократиите во Западна Европа, или поточно во западниот свет, ние зборуваме за демократијата како принцип на легитимност. Тоа означува дека власта доаѓа од луѓето/народот. Во тој случај, демократијата е тип на режим којшто се разликува од олигархијата, монархијата и др. Главното прашање е тоа што го нарекувам принцип на легитимност или со други зборови, на што се заснова легитимноста на власта. Во демократските режими, таа се основа врз луѓето/народот. Но, принципот на легитимност никогаш не опстојува на апстрактен начин. Тој секогаш е впишан во конкретниот конктекст, во специфична традиција, во специфична кулкура на западниот модел на демократии, тој е впишан во специфичен историски контекст, којшто е под силно влијание на јудеи-христијанската традиција. Многу од карактеристиките на тоа што го подразбираме под демократија во Западна Европа произлегуваат имено од таа традиција.
Така на пример, денес можеме да забележиме жестока дискусија во однос на прашањето на секуларизацијата. Таа дискусија е важна, особено ако размислиме како може да се универзализира западниот модел. Неодамнешните и не толку неодамнешни истражувања покажуваат дека теоријата на секуларизацијата произлегува од протестантската реформација, нешто што е доста специфично за нашата западна историја. Оттука, некои луѓе го поставуваат прашањето: на кои основи можеме да тврдиме дека една земја е демократска? Дали секуларизацијата е неопходен услов за демократија или не? Повеќе сум склона да ја прифатам повеќе контекстуалната, отколку универзалистичката рамка. Тоа е едно од несогласувањата со Јирген Хабермас. За разлика од него, јас не мислам дека западниот демократски модел е единствено возможно рационално решение или пак дека клони кон некаква онтолошка доминација. Тој во голема мера е просто наша политичка јазичка игра, да се послужам со концептот на Витгенштајн. Еве зошто јас не мислам дека доколку кинезите или муслиманите на пример сакаат да бидат демократични, треба да го следат западниот модел. Кога зборувам за демократија, секогаш треба да мислиме за начините по коишто демократскиот принцип може да биде впишан во различните контексти и институции.
Можете ли да ни кажете повеќе за вашиот концепт за левичарски попуилизам и за неговата улога во демократскиот процес?
Ш.М: Нашиот демократски модел е комбинација меѓу две различни традиции: таа на слободата и таа на еднаквоста. Односно, демократскиот принцип е впишан во либералните институции. Нагласувам дека тука зборувам единствено за политичкиот либерализам, бидејќи сметам дека историски востановената врска помеѓу демократијата и капитализмот е нешто потполно случајно (иако некои луѓе велат дека не може да има демократија без капитализам). Вистина е, во западната историја досега сме имале демократски системи само во присуство на капитализам, но тоа не е нужно услов за нејзиното суштествување. Истовремено, таа специфика на западната демократија – артикулирањето на традицијата за слобода со еднаквоста – создаде и специфика на плуралистичка демократија, бидејќи тука неизбежно произлегува нешто што јас го нарекувам „агонистичка тензија“ меѓу тие две, т.е. не е задолжително слободата и еднаквоста да одат рака под рака, како што тврди Хабермас. Ете зошто јас настојувам на тоа дека либералната демократија треба да биде случајна по природа. Знаеме земји коишто се либерални, но не се демократски, и такви коишто се демократски но, не се либерални. Во Латинска Америка има интересни примери за тоа. Либералната демократија е артикулација имено, на тие две традиции коишто никогаш не можат наполно да се согласат една со друга.
Тоа што се случува последниве години, повеќе од три децении, како последица на хегемонијата на неолиберализмот, е дека демократскиот елемент беше оставен настрана. Кога зборувам за демократијата денес, тоа коешто го подразбираме како такво најчесто е владеење на правото, изборите и.т.н., но сето тоа што има нешто општо со клучни демократски идеи како еднаквост и народен суверенитет не се зема предвид како нешто важно. Оттука произлегува тоа што јас го нарекувам пост-политичка состојба. Така, ние се’ уште претендираме на демократичност, но фактички тој модел е испразнет од сите демократски аспекти и според мене подемот на популистичките движења како целина е реакција на оваа пост-демократија. Луѓето сакаат гласот да им биде чуен. Во мојата работа јас го следам развојот на популизмот како последица на постполитичка ситуација. Демократската политика во смисла на народен суверенитет, бара кога луѓето одат да гласаат, да имаат вистински избор; доколку тие можат да избираат помеѓу двете програми од центар-десно и центар-лево, коишто се истата работа со мали исклучоци, тогаш луѓето немаат глас. Имено, таков е случајот со „Индигнадос“ во Шпанија, кои кажаа: „Имаме гласачки ливчиња, но немаме глас“, т.е. немаме избор. Тој феномен може да се забележи во повеќе протестни движења како Occupy или „Индигнадос“, коишто се израз на отпор и народен повик за глас. Веќе можеме да видиме нешто оподобро, токму случајот со Австриската партија на слободата на Јорг Хајдер. Ги истражував начините на кои го артикулира отпорот кон консензуалните политики, кои многу години доминираа во австриската широка коалиција меѓу доминантните партии – конзервативните и социјалдемократите и коишто си ги споделија позициите едни на други, така многумина паднаа. Всушност, успехот на Хајдер дојде, имено, од тоа што тој успеал да го разбере овој развој и тврдеше дека ќе го врати гласот кај луѓето, гласот кој им бил одземен од елитите. Прашањето за успехот на десните популисти е тесно поврзан со тоа, се претставуваат себеси како противници на статускво и како даватели на глас на народот. Се разбира, тој глас е артикулиран преку доста националистички и ксенофобични термини.
Според мене, тоа што е важно и ново, најмалку од 2011 година тука, е дека забележувам леви артикулации на тоа незадоволство. И тоа што јас го нарекувам „популистички момент“, е токму моментот во којшто постполитичката состојба е оспорувана како од десниот, така и од страна на левиот популизам. Моето разбирање е дека единствениот начин да се бори против десниот популизам е да се изгради лев популизам. Социјалдемократските партии не се тие коишто ќе го запрат подемот на десниот популизам, затоа што всушност тие во голема мера се и причината за развојот на тие движења. Токму тие се тие коишто ја изоставија работничката класа и се фокусираа само на интересите на средната класа, и како резултат на тоа, се појавија сите овие народни маси кои се чувствуваат политички незастапени. Тоа доведе до успех на десничарскиот популизам и во тој случај социјалдемократите нема да успеат да го променат тој развој, освен доколку самите не се променат од корен. Засега, единствениот исклучок е Лабуристичката партија на Џереми Корбин, која ја оживеа радикалната традиција на левата страна. Беше интересно да се види како на последните избори успеаја да се вратат од некои од приврзаниците на десните популисти од ЈУКИП; истото се случи со Франција со Мешалон. Единствено левите популисти се способни да одгворат на демократските барања и да го спречат десниот популизам. Доколку денес постои криза на демократско претставување, левите популистички партии се единствените коишто можат да го разрешат тој проблем и да ја востановат демократијата. Всушност, проблемот на хегемонијата на неолиберализмот е дека сите достигнувања од времето на социјалдемократијата и социјалната држава беа одземени.
Ете зошто треба да се востанови демократијата и да се бориме со пост-демократијата, но не само да се вратиме на старата ситуација, туку да ја радикализираме демократијата. Треба да ја воспоставиме и да ја радикализираме демократијата. Да ја направиме уште повклучителна од она што го имавме во време на социјалдемократијата. Тоа според мене е стратегијата на левиот популизам.
Кое е местото на антикапиталистичката борба во левото конструирање на народот?
Ш.М: Според мене, целта на левите популистички движења е радикализирање на демократијата, а тоа очигледно и по потреба вклучува антикапиталистички димензии. Радикализацијата на демократијата ја зема формата на тоа кое јас го нарекувам „синџир на еквивалентности“, или федерирањето на различни демократски барања. Се разбира, важен дел од тие демократски барања е отпорот против сите форми на доминација и експлоатација поврзани со капитализмот. Всушност, тие барања не можат да бидат исполнети без да бидат оспорени капиталистичките односи. Антикапиталистичката димензија е важна, но не е единствена. Постојат бројни форми на доминација како расизмот, сексизмот и други, коишто не се продукт на капитализмот. Се разбира, во многу од случаите тие се во комбинација со капитализмот и не можеме да тврдиме дека се нешто сосема различно од него; но не можеме да тврдиме и дека доколку се ослободиме од капитализмот, сексизмот и расизмот ќе исчезнат. Затоа, во книгата што ја напишавме со Ернесто Лакло, Хегемонијта и социјалистичката стратегија, предложивме социјализмот да се редефинира како „радикализирање на демократијата“. Социјалистичката борба се однесуваше на проширувањето на еднаквоста на економско ниво. Тоа е важен дел од процесот на радикализација на демократијата, но не може да се тврди дека тоа е единствениот елемент. Она коешто сакам да го кажам е дека во овој синџир на еквивалентности што ги споменав, неопходно е да се артикулираат барањата на работничката класа, на т.н. нови социјални движења и други барања, коишто не се нужно израз на класен конфликт. Се разбира, тоа не значи дека класниот конфликт исчезнува, но не сите форми на антагонизам мора да бидат сведени до прашањето на класата. Тоа беше тезата на таа книга.
Затоа, нашата позиција беше класифицирана како пост-марксистичка. Ние настојувавме на тоа дека немаме проблем со овој поим под услов да не биде прифатен како анти-марксистички; тоа е „пост“ затоа во смисла дека Маркс има направено многу важни придонеси коишто мораме да ги развиваме. За мене и за Ернесто, фигура како Грамши е доста важна, бидејќи тој го прошири своето разбирање за господарството. Во принцип, ние треба да сме отворени за истражувања и теории коишто прават да ги разбереме новите форми на доминација, за коишто некој дури и како Грамши нема да се сети. Во таа смисла од голем интерес за мене е работата на марксистичкиот географ Дејвид Харви и неговиот поим „акумулација преку одземање“, што се однесува на нови форми на доминација како резултат на развитокот на неолиберализмот. Тоа се работи што ниту Маркс, ниту Грамши не би можеле да ги претстават, затоа што ситуацијата е различна од тогаш кога тие живееле.
Секогаш треба да се обидеме да ја разбереме променливата економска ситуација и последиците од развојот на финансискиот капитализам. Во овој поглед, мислам дека концептот за левиот популизам може да стане основа за колективна волја. Всушност би рекла, денес на еден начин или друг, ние сите живееме под ефектите на новиот фанансиски капитал. Во фордистичкиот модел главниот елемент е дека работиш во фабрика и дека страдаш од последиците. Денес, во услови на пост-фордизам, сите ние – дури и тие коишто немаат никаква врска со индустриското производство – страдаат од последиците на тие форми на доминација на финансискиот капитал. Тоа од една страна значи дека може да се мобилизираат многу социјални слоеви коишто традиционално не се следбеници на левицата.
Често се тврди дека битката денес е меѓу губитниците и најпрофитабилните од глобализацијата, дека постои таков голем јаз и поделба. Оттука, некои заклучиле дека победниците не можат да бидат дел од антикапиталистичката борба. Јас не верувам во таквите приказни. Еден од пунктовите за коишто сметам дека е важно да бидат развиени е дека постојат прашања кои би усвоиле т.н. победници на глобализацијата за еманципативен проект. На пример, прашањето за животна средина е многу важно. Помислете: може да сте во многу добра економска состојба, вистински „победници“, но го сфаќате фактот дека последиците од неолибералниот модел навистина ќе ја разрушат планетата и ќе создадат ситуација во која, децата и внуците ќе страдаат. Разбирате дека доколку сакате да создадете пристојна иднина за потомците треба да чепнете во моменталниот економски и политички поредок. Еве како ќе осознаете дека неолибералниот модел е во коренот на деградирањето на животната средина и може да се победи со проект за друга форма на хегемонија.
Ако се вратиме на прашањето за популизам, изгледа дека денес има вистинска омраза кон таквите движења. Тоа можеме да го видиме јавно низ медиумите. Популизмот е претставен како основниот проблем, кога станува збор за проблемите пред демократијата, дури и за неговото разрушување? Од каде доаѓа оваа омраза кон популизмот?
Ш.М: Мислам дека во извесна смисла е сосема нормално дека многу медиуми се обидуваат да ги делегитимираат народните маси затоа што тие претставуваат закана за центристичкиот консензус. Мислат дека нивната власт е во опасност. Така, стратегијата којашто ја развиваше статус-кво ситуацијата беше да ги претстави тие барања како закана за демократијата; и за да ги зачуваме демократските институции, ќе мораме да го браниме статус-квото. Тоа целосно е перверзно, затоа што статус-квото е центарот на кризата на сите тие институции. Имено, денешната неолиберална хегемонија го создаде развитокот на десниот популизам.
И тука мислам дека е важен левиот популизам. Ако само се потпираат на политичките сили на статус-квото – центар десно, центар-лево и десниот популизам, ќе се најдеме во ужасна ситуација. Левите популисти се тие кои се обидуваат да дадат различна перспектива и да постават консензус за радикализација на демократијата. Мислам дека се наоѓаме во многу одлучувачки моменти. Во познатата книга на Карл Полани Големата трансформација, тој зборува за големите резистирачки движења и отпор кон масивниот процес на опредметување (се разбира, тој пишува во 1940-тите години). Но, овие движења на отпорот би можеле да продолжат низ две различни насоки: да создадат поавторитарен режим, и тоа е она што се случува за време на фашизмот; или да се даде шанса за развој на нешто подемократско. Мислам дека сме во многу слична ситуација: популизмот е движење на отпорот против ефектите на неолибералната глобализација, но тоа движење може да ја отвори вратата или кон по авторитарен или кон по демократски режим. Затоа го гледам левиот популизам за толку важен за демократијата.
Сепак, се чини дека политичките и економски елити денес се повеќе склони да соработуваат со десните популисти (како примерот со Австрија и со Италија) одколку со левите движења (како Мешалон во Франција)
Ш.М: Така е. Во Франција на пример медиумите отстапуваат повеќе медиумски простор на Марин Ле Пен отколку на Жан-Лук Мешалон. Можеби се прашувате зошто? Сигурно и двајцата претставуваат закана за власта на елитите и на медиумите, но се чинеше дека поголема закана доаѓа од страна на левиот популизам. Се разбира постои објаснување за тоа. Да ги земеме пример економските елити: поголемиот дел од десните популистички движења не го доведуваат во прашање неолиберализмот. Тоа што тие го сакаат – како што е случајот со Марлин Ле Пен – е национален капитализам (кај неа тоа е „француски капитализам“), така што тие не го доведуваат во прашање економскиот модел и во таа смисла, тоа е по безопасно за системот. Мешалон се бори за нешто многу порадикално, коешто би се судрило со доминантните економски сили. Вистина е дека денешните елити ги насочуваат нападите кон левите популисти. На крајот на краиштата, предизвиците на десниот популизам се сметаат за помалку опасни за хегемонистичките сили, отколку предизвиците што ги упатуваат левичарските популисти.
Извор: baricada.org
Превод од бугарски: Мариглен Демири
